Translated into Tenyidie (Angami) by Vichutuolie Mere
Forum for Naga Reconciliation
Nagamia Krütsanuoko rouko se la vorketuo la mechü pesikeshü
Die Therieu
Forum for Naga Reconciliation (FNR), Pitt Rivers Museum (PRM) mu University of Edinburgh mu University of Melbourne nunu Nagamia leshü kesimia mu dzesashüphrümia kepero di puocha pfhü mu kikemhie di hasie u Nagamia krütsanuo rouko sevo PRM nu kengu piekebako se la vor u themiako tsü lalie tuo shikecü cha pfhü zhie.
Covid-19 thepeu la thekhrü pengou (5) kha se vor ba di PRM-e Rüyo-u khrü zha 22, 2020 nhie khrülakecü nu, therou hako mia bu meho la kelho la chü kepfewaketa silie. Mha hau ca liro thiedzü Britishmia kedi teiki seyie kekreikreikecü nunu sevorketa therou hako dze meho pesoukevo ki seyie hako ze kepero pevi la morokesuo la mechü mhingu nunu chü kepfewa ta üsi. Hanu u Nagamia vieko rei mechü mhingu nunu chü kerei pie bawa ta üsi. Tsie ngukelie Nagamia krü-tsanuoko tsü tsorou, u rou mu u tsütha se chükecü nya hakemhieko 214 ba üsi.
University of Melbourne nu Associate Professor chükeba Nagamiapfü puo, Dr Dolly Kikon, themia kelhou dze tsatie phrüyakecü pfü puo-e The Guardian leshüu nu PRM-e pesikeshü ngulie di Museum Krütapfü ki hau nyie nu Nagamia vieko liro kikemhie ba shicü ketso kega shü. Hau sie puo-e FNRko ki mha hako se kepu mu keza shü. Süsie PRM-e Nagamia bu huoniehuo kejo vaketsü di kezevi di lhou la morokesuo la mhachü yakecü krotho, FNRko ze kerchü di kikemhie di mha hako chü volie vi tuo shikecüko pfhü sede lie. Süsie FNR-e Nagamia seyie kekreikreikecüko ze kerchü mu uko keleko sishüketuo la kerchü sede vü mu kikemhie di u krü u tsanuo rou hako se la vorlie tuo shikecü chako pfhü sede.
PRM-e FNR ze di mha hau chüketuo puo medolie, puo pukecü “Hieko FNR-e Nagamia seyieu donu mha chü keshürho laketuo, kejo vakelie, keze puo chü lakelie mu thiedzü kezesuoketuoko chü kemezhü laketuo mhatho hakemhieko mu uko-e Nagamia phichümiako, krütamiako, mu u seyie sou chüyakecüko ze kepero di mhachüyakecü la mhatho hau uko ze chü ro puotouketuo silie.’’ idi pu. PRM mharhü-u sü, “thiedzü u donu mhakere ze kese vorketako chü kemezhü la, kezevi lakelie cha pfhüketuo mu keze puo chü laketuo la rünamiako die rünyü mu süko die lie di mhachüketuo-u zo.’’
Chüketuo mu Puotei-u
Mhatho hau la puocha kekreikreikecü kekra pfüthe vo morosuo. Süko liro, themiako bu ngu mu si morosuo, kirapuo nu vorshi ikecüu (mhanyako mu seyie kiu vie shi ikecüko), puodze-puose seyie puo puokecü u dze thupieketuoko mehoketuo, u vietou zo ükecü pu mu lie lieketuo,
Nagamia seyie kreikreikecüko bu vo PRM nu meho di ukrü-utsa vie zo ükecü pulieketuo mu se la uki vorketuo u medokelie hako pete chü morosuo.
Mhatho hako pete chütsei voketuo la teicie 8 nunu vo 15 kipuo lie ta lievi. Mha hako chü voketuo nu, Nagamia seyie kekreikreikecüko pete rei ler u thuo u vieu pfhü mu meho morosuo, u thuo u seyieu donu mha kepu kerchü mu mechüu bu si di u medo lie morosuo, süsie seyie pete rei chüyakecü zhoko medzi di chü morosuo. Mha hako pete chükevo nu keze puo chülakelie, chü keshürhokelie mu thiedzü mia bu u kekha sevorkecüko phrei lakeshü zhoko medzi mu khenumiako kelhouzho mezhüu sanyü mu rhu di chü tuo.
FNR-e Chaliekechü
FNR chaliekechü mhatho-u sü, Nagamiako dieu pie PRM-e pukeba mhatho hau nu keyieshüketuo-u zo. Hau nu Nagamia seyie kekreikreikecüko ze kepfhesi mu kerchüketuo, rüna krütamiako, seyieu krütamiako, kehou krütamiako mu Nagaland State Government ze kepfhesi di pushüketuou zo.
Themia pete ze kepfhesi di chü morokesuo la FNR-e leshü pie Nagamia seyie kekreikreikecü krothoko pesishüte. FNR-e themia u nounyü keba kekra rei ze kerchü mu u dieko rei si shüshü vorte, siro huomia die vor tsolie moluo. U krü u tsanuo rou hako pie laketuo la PRM-e u se u yie ketuoko morei süu seyieu ze kepfhesitou di keyieya. Mha hako chüketuo la FNR-e Nagaland State government ketsosanyü di themiako dieu se pu tuo.
Chükezhü mhatho hau puocha kekreikreikecü nu, puo boulha kekreikreikecü, puo sie puo puo idi chü vo tuo. Themia kehoupuorei mha hako u krü u tsa vie ükecümia bu kikemhie di chü vo tuo shikecü u thuo u zho nunu pepi tuo.
Recover Restore and Decolonisation Team – RRaD
Mhatho hau mezamezhüketuo la FNR-e RRaD hau petholie. RRaD tho-u sü Nagamiako u krü u tsa rou mu vienyavierako sevorketuo pepilie ta liro, University of Oxfordko ze kepfhesi di chalie chüshüketuo la zo. FNR-e tsie PRM ze kepero di mhachü baketa Dr Dolly Kikon mu Dr Arkotong Longkumer, Senior Lecturer, University of Edinburgh, UK, unie bu rei RRaD hanu tsüphrü chü di uko khruohiketuo la pethoshü.
RRaD-e PRM khakeshü leshü, mirhi, thedzetheseko petapie themiako bu meho mu si di thedzetheseko pfhükecü, rünamia ze kerchükecü, thenounyükeba krothoko ze kerchükecü, ketso mu kelakecü, Nagamia seyie kekreikreikecü krütako ze kerchükecü, khriekesamiako ze kerchükecü hako chü vo zhie.
Hamho rei, RRaD-e ze kesekewa seyie krütako ki kesimia mu dzesashüphrümia bu ler mhatho hau nu kedzieduo di mhatho hau bu meya mu chü puotou vokelie merü di themia huo khashü nu chashü.
Nagamia Cha puo
Nagamia seyieko u dze u se kekreikreikecü nyiphikecü FNR rei si zo. Siro tsieketso mia bu u kekha sekeba hau kiü te shikecü peteko rei si ba. Mia vor u kekhaketa dze puocüu sikebakemhiei, we kikemhie di thiedzü dzeko rei mu tsiedo nyieko rei si di mezamezhülie morosuo shi icüu si morosuo te. Thakie puo, FNR-e themia thiedzü keze suoketuoko, thepie kemesi mu kezekesuo u donu ketuoko bu rei kiu chü ro keze vi lalie morosuo shikecü, chü keshürholakelie mhatho haikecü kropuo chükecü geinu mhasi sa lie ba. We thie nyieu mu voketa dzeko chükho kekrei wa lie kenjü zo.
Mhatho hau chü khriekelie gei nu mia bu u kekha seketuoko shüphreishü waketa rhiu ngulie vi. Sügei nu u Nagamia cha puo ngulieketa mu thiedzü mia u kekhaseketuo teiu nu kikemhie shikecü rei sisa lie vi. Süla, mhatho hauha, themia pete rei unou pete se kepukerchü di uko cha puo pfhülieketuo merü ba. Mhatho hau u krü u tsanuoko rourako se lavor kepfekewa nyie rübei zo mo, mha hau gei nu u dze u se puketuo thechü kemeya puo ngu lakelie mu u thuo u pfhü kesa lakelie chü tuo. Hau sü, u mezhü, u rhi kreikecü, u zho u rüli keviko pekiekecü, u krütsa zhorüliko pekrukecü, u nacünanyü kemetekemezhüko pekie shüliekeviu mu pete kirei u nou u phaseketuou shüphreikelie mu u dze u se puketuo-u la u kekha jüketa pekiekeshüu zo.
Mhatho hau khrü mu re zo ürei, kikemhie di chüya shikecü zho-u medzi di kepukerchü di chü tuo. Thenyie hau uko Nagamia la mhasa puo lie vi, siü derei tsie teiu nu themia lisi-e tavithor mu le mhai lieya. Süla seyie morei krotho puorei mia bu puodze simo di bakelie jüte, morei puo kekuo-u mu puomharhüu se mia mho di bakelie jüte. Die morei thezho kropuo kijü peteu-e seya lie vi derei seyie puo zhorüliko mu kelhou zhorüliko zowe supuo-e puozho kiüya shi icü nunu mha kehoupuorei chü mu pepi tuo.
FNR mu RRaD-e mhatho hau mezakecü nu seyie kekreimiako dzeüse sikelie kemhiei Nagamia kele, mhasiko mu dzeüseko se di Nagamia cha puo pfhü zhie.
Longleng nu phichümia puo pukecü, “Kikemhie di u krü u tsanuoko se vo mia sozhagei khapie zha ro uko ruopfü-e rüli ba ta?’’ idi pu. Süla, therou hako museum nu mhabouko nu khapie ba zotuo mo, se vor tuo shi, icüu sü Nagamia gei ba zo.
Chaliemiakecü ki ze, thenyie hau la FNR-e themia kehoupuorei mha kehoupuo kerchü tuo ürei dojü pfü ba zo. Kele kevi mu mharhü keviko khashü hieko ki pucie, derei mha puotoukemo huo nyita ümharo krotho-u pedalie cie mo di pie miali-u peda ta hie cie.
…keyieshüketuo-u zo:
Forum for Naga Reconciliation
Teisozha: Ketshü zha 19, 2023
