RECOVER RESTORE AND DECOLONISE

Share:

Translated into Tangkhul by Ringyuichon Vashum


 

Forum for Naga Reconciliation

Public Statement of Naga Ancestral Remains


 

Forum for Naga Reconciliation (FNR) kachi longnao eina United Kingdom (UK) li khalei Pitt Rivers Museum (PRM) kala Worreishim (University) khani – Edinburgh University, UK, eina Melbourne University, Australia li khalei Imayur bingna ngarumda otsin sing kada khalei wui maram hi yaruili teomeikha chithei mili. Achalakha atam akhali British na Naga miyur wui, mikui, mirakui, kala kuisam, hikathatha hi Museum li hai kasachi ara Naga yurli hanmi khavai apong ngaran ngayei kasawui maramli shameikha hotkhanawui otngarut chitheikhavai Sali.

Covid – 19 Wunshimui na maram sada Pitt Rivers Museum (PRM) kachang 5 (phanga) langda shunghai laga September 22, 2020 li kasho tharan mikui kathatha chi yaruili machitheiluila haihao ichi. Atam akhali Britainna mung kasa ram bingwui otyur bingchi aruihon atam hili akhava bingli hanmi khavai apong pha dalei. Chithada sada imayur Nagawuila otyur mishing 214, shakha kata– mikui, arakui, kuisam kathatha zangda mathalak eina Museumli okoli ngateiteida phari mi haida lei.

PRM na The Guardian kachi Newspaperli hiwui maramli kaphong theida, Dr. Dolly Kikon, Associate Professor (Anthropology), University of Melbourneli Tamkhamivana Museum wui Director chili Naga wui otyur bing chiwui apong chi ngathingvaya. Kala ana FNR li paomida PRM li ngasanrumda ngasunkhuimiya. Chithada sada FNR wui kapha ot ngarut chi theida, PRM na shitsangda kapha kasa lungli Britain na ningkhangatei kala mashung kakhui sada mi khangatei ramwui otyur bingchi aruihon hanmi khavai tuisak sazatdalei. Hili ngasunda FNRna Naga yur ayayava ngateiteitali kala kathana khararnao bingli ngasan ngarum khavai wui vang ngahot haira.
PRMna FNR li ningmachanlak eina otsakrum khangai phongshok haira. Kaja, FNR na Naganao bingwui alungli kaikakta khalei chi pheomi jami khangarok, leikashi eina khokha kala ngashikkhui khavai tuisak sami kazat chi theida ninglum ngasaka.

Shongza khangakhui kala tamret

Hangda khalei Naga wui otyur bing kathada sa akha hankhuipaira kachi apong kapha. Khare sada yarui longnao katonga zangda khangasan, kala munlak eina chanphei salaga kachi pashi shimkhur/kha/jatli nganaimeikap khala kachi phashok khavai otngarut singkadalei. Ningkhamaong makhalei athishurda otchi tazak eina akhava pashi chili hanmi khavai saklak eina ngarandalei.

Hiwui shongza hi, atam zingkum 8 – 15 zang salapai kha mashung kakhuiwui vang sahaoda okathuina zatna kapai khamaya mashun makhui akha eina yangda tharshokhavai ngarandalei. Chithada sada Naga khawung kachungkha lila yaovara kala atam chitharanwui khararchan kala ngashan kathathala ngaheoyangra. Kala yarui ashangvana maya khangarok ain akhawui lungli tuitak khuikhavai hotnadalei.

FNRna makhoka kasa.

PRM wui khavaokhon hili ngahankamida kala ningkasangchi theida FNRli makhokmi khavai kala chimang maningla ngachonmi khavai chiham haira. Naga yur wui otyur bing- mikui lapai, aning anangva katonga chi khangayi akhavali hanungmi khavai sadalei. Tuisak hi mathalak eina ungshung khavai Naga yur jat kachiva wui longnao bingli, Church wui kathanna bingli kala Nagaland Government lila ngasan ngarumser khavai haophok haira.

FNR na makhok laga Naga yur katonga li hiwui maramli chithi eina pao chiphun serhaira. Kachi katha yurna ngahan kada ngasan khangarumla leihaira. Kachi kathava arui rashungda pao mamirarang dalei. Pao samkaphang athishurda kala khangasan lungli mikui, arakui kathathachi shimkhur bing chili mikahaora.

Recover Restore and Decolonise Team-RRaD

FNRna Recover Restore and Decolonise Team (RRaD) kachi longnao akha semka mihaira. Matailak eina hiwui kathana/team member bingna thukmeida yangsangmilaga yarui ashangvali phapta ngasak khavaiwui vang. Kala awo-ayi wui khararchan lapai kachi katha pao samphang kapai khaleichi phashok khavai sara. Langmeida khakhawui kathem thangkhamei binglila samphang valaga ngasanrumra. Hiwui ningrin akhava mikumowui akui, arakui kathathachi Shebshi pashiwui ningkhangatei eina ngasoda khaya kashi eina hanmikhavai apong pha khami ngasaya. Kalikhata tacham eina ramnao maningakha shimkhur kachi kathana chitheimi kashaplei haoni kachiva Oxford University wui museum eina Dr. Dolly Kikon, Associate Professor, Melbourne University, kala Dr. Arkotong Longkumer, UK wui Edinburgh Universityli Senior Lecturer sada khalei anina ngachonmi paihaora kachia PRM li otsakrumda leihaokida kala RRaD teamlila anina yangsang mida khaleina.

RRaDna apong kachungkha eina tamkhui shakhui khavai interview, Questionnaire, Workshop, survey kasa eina ngasoda PRM wui videola, yarui kazip bingli hang chithei kazat, naoshinaowui comic lairik, kathatha, einala otngarut chila singkami dalei.

RRaD wui atazan chi ungpei vapeimei khavai wui vang khanuithot kathemnao chungmeidali chihampaimei khavai wui vang Naga yur wui Longnao bing lila hangsangmi khavai wui vang ngakao dalei.

Naganao wui atazan

Naga kaho yurwui miun miratwui ngashan kala Shebshi/ Britishna mung kasa atam chitharan wui khapan, rampanwui khararchan leipapama. Kala aja rashungda Naga eina Indiali pangapa ngasakda khalei, langmeida Nagawui yaruipanli hapkhanomi kahai katonga FNR na phaptaya. Imayur na British wui atamli rao samida awo-ayi ngarana kachot kachang apong kachungkha eina phungra kahai chila ningchotlak kahai ngasai. Kha thasa ichilala thui kahai atamli maringkapha otshot kayakha shok haisalala aja atam hitharan, akha eina akha pheokhami kala mashit kakhui atamla ngashomkhui khavai FNRna panglak eina ot sakazat dalei.

Naganao bingwui ningkhanwui rai sara kahai alungli ithum eina ithum ningkhama saza ngarok kahaiwui otsak kayakha leisa ichilala akha eina akha jami ngarokda leikashi lungli ngashik khui luishit khangarok maningla apong kala chili chongkhamei khangatei maleimana kachi thei khava leiya. Naganaobing katonga khokha sada mashitri kahai shimkhur semkarumsa. Chi takam eina Naganao bingnala Shepshi bingna ithumli atam akhali zakshilak kala mawurshitla yom mikahai otsak eina sami haisalala ithumna jami pheomi haosa. Kala iyurwui mikui kathatha chi leimamangli han kakhui mang mangasala kha khamatha thotwui khararchan, kapha eina yui kakhuiwui khararchan otsak sangasaksa.

Langmeida ithum khalatta phap tashing kakhui kala ngasoda ithumwui mashun makhui, kapha kashi samphang khangayi; khaya kalak eina okthui katheiwui ngashan, shimpan, rampan, khapan, yurpan kala manglarin kathathali rinrumsa. Chithada sada ngaran ngayei kasa wui ningrin hi ponglak eina ungshung ngasaksa chiakha mi kachivana kahaoda khalei chingri kahai kala mashit khamanowui shongza khangakhuili zang phalung kikachina.
Hangda khalei Reconciliation lapai, Repatriation lapai maram bing hi tui katharla ngasa sara kha okathui reikasang alungli kala miram khangatei wui kashok kazang khararchan einala tamkhui maman laga pheomi khangarok kala ngashik khuiluishita mashitda ngasokapamna phameira kachihi phahingkhui ngasasa. Hikatha ningrin leilaga FNR eina RRaDna ningyang tongda katom ngarokda shongza yundalei.

Naga ngashan athishurda Longleng khawui khararnao akhana mashunglak eina RRaD teamli hangkahai lei, kaja ‘’Kathada imayur wui ava ngara wui mangla chingri eina ngasam khui paira khala athum wui akuichi miramwui Museum phaklangli hokthang hai dalei lakha eina tangda’.
Chithada sada ithumwui awo-ayi ngarawui phasa kai, akuilapai, sam lapai, arakui lapai PRM na mathalak eina okoli saksada haivafa ngasakra chilala maningakha ithumna khaya kalak eina ithum ngashan athishurda ima Naga ramli khuiung haosa chilala ithum Naga wui kaphaning kala otsak khangaran tungli leihaira.

Phameikap kachi apong kala kathak lungli sasa chi akha FNR na makhok laga ot panglak eina sada khalei hili ithum ningkha khokha sada katommisr khavai poli. Ruichumnao katongana phakhamei apongchila FNR longnaoli hang mathin milu.
FNR na longnao akha sada Naga ruichumnao katongali Naga khokha sakhavai shongza khangakhui hili mathakhamei apong einala kasat sangmida kha katomiluda podalei.

FNR minganing khipakha akhalattawui ningkhan eina kasa maningmana Kala khalattawui wui tongza khavaiwui vangla mazangmana. Phap makata leisalala tharkhui mipaira kha FNR wui kathana bingli avava sada mamashat milu kachia, tuisak lapai otngarut lapai sada khalei hi yarui mathun eina Naga katonga wui vang FNRna kasana.

Share:

Recover, Restore and Decolonise

Imprint

The Recover, Restore and Decolonise (RRaD) contains information and resources relating to the history and effects of the removal and repatriation of Naga Ancestral Remains. RRaD is a website that is constantly being developed and added to. Whilst we aim to only present information on this website that is appropriate for a public space, accurate and up to date, we would like to acknowledge that there are many gaps in the information shared which comes from both the historic record and our own knowledge. Please get in touch at [email protected] or any of our social media handles in our contact page, if you would like to share any thoughts or questions with us regarding repatriation, and/or if you have any comments, queries or suggestions on how we can make this website as useful and usable as possible.

While the Recover, Restore and Decolonise (RRaD) team (including all partner organisations) have used all reasonable endeavours to ensure the information on this site is as accurate as possible, it gives no warranty or guarantee that the material, information or publication made accessible is accurate, complete, current, or fit for any use whatsoever. No reliance should be made by a user of the material, information or publication accessed via this site.

The RRaD team (including all partner organisations) accepts no liability or responsibility for any loss or damage whatsoever suffered as a result of direct or indirect use or application of any material, publication or information made accessible via the website or any of our social media handles.

The RRaD Website provides links to companies/organisations and information external to the RRaD Website. In providing such links, the RRaD team and all partner organisations do not accept responsibility for, or endorse the content or condition of, any linked site. The RRaD team (including all partner organisations) reserves the right to vary the material, information or publication on this web site without notice.

©RRaD

Images used in the website have been used with permission from the creators.

Responsible Use

The purpose of this website is to create widespread awareness about the process of repatriation and the profound impact of colonization on Naga people. Please be warned that some of the information shared here may be distressing as they reference a problematic part of history when our ancestors were referred to as ‘savages’ and ‘inferior.’ There will also be stories of our ancestors who have passed away and their remains which were taken, researched on and displayed without consent by colonizers. We request that you take the information shared here with the gravity it deserves, and we believe that you will honour our guidelines of responsible use. 

  • Please treat the information with care and sensitivity.
  • Share and reflect on the stories to assist healing and reconciliation.
  • Support and engage in the process of repatriation of our ancestral remains.
  • Respect the knowledge shared by community members and their wishes on how it should be shared.