Translated into Chokri (Chakhesang) by Shoyisa Rhakho, and edited by Vivosano L. Rose & Vesavolü Rhakho
Forum for Naga Reconciliation- FNR
(Nagami Vetho Krodo)
Public Statement (Müchi Müseküsü Jü)
Nagami krüneko sö-uroko mi cejü lü ba küta pün u cejü lü küvo thüju küseküsü
(sö-uro: skeletal)
Swüdü jü
Forum for Naga Reconciliation ko (FNR), Pitt Rivers Museumko (PRM), süsa University of Edinburgh mu University of Melbourne lü küba Nagamiko kropöe kübedu de Nagami krüneko sö-uro museum (PRM) hilü bakütako na kürüthi mu hikohi münu khapö mükrü moküsu külü lü de mharhü vozü.
PRMkoe Yidü khri zho 22 nha 2020 tütse lü COVID-19 thüsao na, tükhri pöngu sa museum cekha khri votice, thüma sö-uro museum lü kübako khiva. Hihi puko kürüthi müdüswö küvo lü, mhathi küsaküto na shuye kükrekre tiko zön, Britishmi sorkari kükutho tüce thüma sö-uroko khi pün ta kütako külala pö shuyeko prüvaküto külü lün khiküva seyi. Mu mhatho hio lü Nagami krüne küthi thüma sö-uro 214 müsö pöce baluküti poba, mu hiko khipö vo mhabö lün kürö münu maküta seyi.
Dr. Dolly Kikon hi Nagami pü, mu pu thüma külhü ju phriyo (Anthropologist) mu püe University of Melbourne lüsi küphri celü Associate Professor thiyo. Püe PRMko mhatho hihi ju The Guardian thüju lesi lü phriküsüce, Pitt Rivers Museum Director zön kürüthisü mu Nagami krüne sö-uroko tha dibivasü kütsoyi. Sükümha püe Nagami Vetho Krodoko (Forum for Naga Reconciliation) ceri thüju seküyiko pö posü. Mu PRM-ko ri FNR-koe küzöküve mu vetho zhore mhathoko thiküba seyi, mu puko küzö bahori ukrüne sö-uroko pö la ura voküto mhathoko, mu hihizön vetho zhore mu u shuye rüzaküva thi kümünüküto mhatho hiko kükhüküba coko küse nvesasü mu kürüthi münusüte. FNRkoe PRMko zö kürthiküsüko pövo u Nagami cejü mütü lü shuye krotho kükrekreti kükro zön kürüthi mu malimiko ri zön kürüthi vozü.
PRM-koe FNR ko zön mhathiküto puko müdoküba küsesüte. Pukoe thoküsü, “Hakoe FNR ko Nagami shuye dzüve mu zhozhi küphu na mhathi kümünü, hunehu küjova, mu vetho thiyita moküsu, mu thazü u krü dolü küzöküsu baküta ko thi kümüzi, thinveva moküsu baküti hiko pö kümüle thi mu mhathi küba hiko ngo de, hako mhatholüri puko hako khrühi nvesüyi küve puko tha müleswö küba ngobate. Hako po Nagami pethimi mu krotho kükrekreti mu khülükülhümi krütako zö Nagami krüne sö-uroko pe tükhrö münuyita moküsu, moyi mhanu-u hikohi choküta sa, külala pösü nyepomi ce sü moküsu tü vorita ri, münu, mhaco mhala kürüthi de mhatho hibitiko thivoyi küve ngobate.” PRMko mhalü mu mharhü pö küpralü küseküsü, puko thütho thizo de shuye kükrekretiko zö saju thi kümüzi vaküto külü, vetho thiva moküsu, mu shuye thi kümünü moküsu, hunehu qhö rünyi münusü, mu thazü küzö su vokütako ri münu de kürüthi mu thinveva moküsu, mha hibitiko thiküto posüte.
Putü mu Thüzho müdzi voküto lizo
U krü sö-uro pün u rüna lü voküto hi khathü kükro müdzi voti mhathote. Thüma makro rüthi qhü, ukrüne sö-uro kübako cekro, shuye, moyi u kümünothomi küphu mhathoko, Nagami shuye külhüzhoko mu müthi-makro rüthi qhüko seküyi, mu süsü zöde ukrüne sö-uroko uzhü liküti mükhaküyi, u thüma po rüvö vo Pitt Rivers Museum lü peküsü mu u krü sö-uroko hi pün u cejü lü votayiküve küse kümpesü, mhatho hibitiko thivoto.
Mhatho hiko thi küto na tütse 8-15 yi tayi ve. Süna mhatho rüvözho hio lü PRMkoe kütho-küphri mhathoko thiba, thüma kükrekreti kükro ri zön kürüthi ba, thümako ceri posü, mu mhatho hiko popö thüma mütha söba, mu cejü zhoko ri yisa de mhathi ba. Süko mütü mhu, zhore hio lizo vetho küthi lü, süsa mhathi kümünüküti, mu küzöküve lü, mu mha hiko thipö u Nagami külhü zho, mu thüzho lü u külhübo u müzikori lü sa de mhathiküto külü baküti küsesüte.
Mhatho hio lü FNRko müsöküsü
FNRko mhatho lizo, puko pon PRMko poküba, u Nagami krü sö-uroko pö PRM lü khakümütako pe, tükhrö münuyita moküsu, moyi pö la ura voküto rüleko na, uthüma külüko yiyi, mu süsüpö Nagami qhö thi de küye pösün PRMko ce süto. Mhatho hihi thiküto thüma makro zö kürüthi, thüjö phu küsala, Nagami krodo kükrekreti krütako, Nagami shuye krütako, Kühu, mu Nagaland State sorkari, süko zö kürüthi, küvase münusü mosutato.
Mhatho hio thüma mütü po küqhüse tsöntsoküyi thi mozo küsu na, u razu chotha pethimiko sanyi sayi mu u rüna peyumiko jüko ri sa mhathi vota küto na FNRkoe lüsi thoye thipö shuye kükrekretiko mütü prüsüte. Süna FNRkoe shuye jüphra küsüko kropö zö kürüthi süte, mu tsüri shuye kükreko jüphra müriba. Thüne hio lü PRMko mhatho kümületho u razu thüma zön kübedu mhathiküto, kükrenamoli ukrü sö-uro kübami cekroko, moyi ukümünothoko po hiko lü münu de ukrü sö-uroko mükhayi moküsu na. Mhatho hio thimüdü phekütace, FNRkoe State Sorkariko zö kürüthi de makro külü pö puko zö küsesüto.
FNRkoe mhatho zhore hio na u razu krotho kükro zön zürhö thi mhathi vo mosuba, mu putü zöe mhatho kroku votaküto ngoyi ba. FNR ko mharhü zoö de Nagami mhatho hio lü somin ukrü sö-uro tükhröküti mhatho lü künyepo de mhathisü tosü, sümi pon ukrü sö-uro thüne hilü thasa mha mpe mükutaküto posü.
Recover, Restore mu Decolonise Team – RRaD
Mhatho hio thi nve sayi küto na FNR koe RRaD kro hio müsüsüte, mu thüju phrisasü, khülü külhümiko zö küse nvesayi, mu küzö mhatho hio dibin thivo lizo vekutosü kürüthi sasü, mu pö müthi zö küsesü, sübiküto rhüvozü. Mhanu-u u Nagamikoe mha hiko pün u cejü lü la vori tato, thi lizo, RRaDko mhathoyo tsüsa, pukoe thüneo zhopo thisü, mu u tha thi kümütüsü de Oxford Universityko ce ukrü sö-uroko chosü, mu pü voküto na müre süto. FNRkoe Dr. Dolly Kikon mu Nagami pü kükre pö Anthropologist, Dr. Arkotong Longkumer, senior lecturer, University of Edinburgh, UK lü ba de PRM ko zön mhathi küba, hinyi pono RRaD krotho lü ba de kükrhühi sasü noti posüte. Sükümha RRaDkoe thüma zö kürüthi de thüjuthüsöko küngu swödü bate. Urhi kükrekreti lü, thaka, mali mori makro zö kürüthi de thüju seküyi, mhatho hio lü jüco kümüleko mütho pö küpo küka, kütsoküsü co kropö pö thüma kükrekreti ce kütsoküti, hibiti mhatho kropö thibate. Süsa ri u thüma krüta mu khreküsa numiko sa zön kürüthi voze. PRMko mharhe kümütako, makro dülü jüküpo, mharhe lesiko, hiko pö küza de kro hikoe mhathi bate. Mu kro hikoe u krüne sö-uroko museum lü baküta zhore hio na mhathi zovotato.
U mhüdzücoko na tsütü lü, RRaD krotho hi prate, müyosa prato, researcherko zösa votato. FNRkoe thüne hio lü provenance research tü lü na Naga tribal krothoko pono researcher (thüju küphumi) mi khasasü de mhathi moküsu na chobate.
Nagami Chodo: (A Naga Pathway)
FNRkoe Nagami ne dipöbi vozüsü thüju-thülako se nveba. U Nagami ri shuye kükre bi u cejüthu küvathüküsü sorkari, moyi u thüma, u shuye kükha de küku söküvo sorkari hi na kümüzhe vorite, mu tsüri süsü kümha bazo. Mu, colonalism bo u-meko (roots) hiri rükra de, mha hikohi seyi küta thazü ju mu tsütü lü juko lü rükra chokhra mhathi sütsü müsöba. Süna FNRkoe vetho küthi mhatho hio sesayi, thazü uthüma juko, kütüküzheküti tüko lü u thüma pon kümüzhe vori kütako sesayi de rüzakuko thi kümünü, mu mhathi kümüzi vo mozosu bate. Thazü voküta juko mu tsütü lü külhü, süko khokükre khrozo vaküto ukürö neba.
U Nagami ukrü sö-uroko pü ura küvo mhatho hiolü lüyi moküsu pö kütasa, hizü kükromi sorkari po küku sö de u shuye, u thüma, mu u cejüko kükha vori, mu sitice uthüma zhorüle, u külü kümüdoko thiküde, mu thi küthathi küva, u thürho müdiküva, u külhüzhoko küdeküva ngoyi. Mu mhatho hiolün mha süko thiküde la moküsu baküta la, u külü müyo mu thütho thi de mhathi vo mosuba. Sübiküyi lün, u Nagami ukrü sö-uroko pö ura la voküto mhatho ju kohi kütso küga sasü tsü zön u thüma chodo, mori u Nagami chotha pün prayiküve zo.
Repatriation thüne hihi ukrüne sö-uroko pün ura vo thüthi uzho lü süküva lübi mo, hihi talizo ue u cho dayi de utha uzho pö lü ujuko pö posü mu ukrü juko posü, sübi de utho uyisü dibin lüyosü külü sükoyi küdeyi, utho use nve sakuyi, mu hunehuyi sesayi, sübiküto kümüri ba. Coleo talizo, ukrü sö-uroko pü voküti hihi thücothüpe thiküti, u müzi, u sopö shi sesaküyi, uthürho ngolaküyi, u külhüzhoko, u nanyi – hiko mütü küsaküsü mhatho pö. U thüma u külü lü mi zü thitaküta süphra püpraküyi, mu utho u rophako phröküva, mhatho zo.
U Nagami na mhatho cho hio pon rhörha pü söba mosu. Mu tsü u Nagami tha peküsüce küku küne cho pö mosuba, mu thüma pon pö uzü thiyiküve, küqhöse küti, mu cejü mütü po ukrü sö-uro pün ura voküti ne rüthikolü mi shuye pori uyo mhase, mu mveyi mosuba. U Nagami zho lü peküsü ce, thüma kükrori mhatho hio u külü mu thüma kükro na thüzhoko una mha küsa ngoyiveba. Vele tha cejüo thüma zho peküsüce, makro küzö kümütha mülü küsü, mu süsüzön mhase ko sa krövoküzü bitayo. Mu shuye kühopöri, moyi mhase sho, mi pön pösa mono utho ulübi bayiyomo. Moyi jükohi yo nyepo küthi bamo. Süna jü küsökohi cejü mütü süyoküzho jü yive, vele puco, pu zho, pu mhase, mu dibin söyosü – mha hikohi vaphrasü, mu uco küla kümütsüsü, mu uzho lü sösü mosubayo, uthüma külhü dibin lhü votashi mu uthüma dibin jü süko sö de thüju poyosü, süko rhe münu de thomosuba.
FNR mu RRaDkoe u küvetho-o pösün mhathi ba, u Nagami thülümhase, u krü zhorüle, pethimi jüpoko sa mu shuye kükremi thüjuko ri sa, razu chozumi jukori sesayi, süzin Nagami züve chode kümüyo hio na mhathi ba.
Longleng lü pethimi pö RRaD kroko ce poti hibi, “Dipöbin u krüneko hi khapö museum sazhoko yo gu kümüzü hi khrokhro zizi zo bata, puko pö? Puko ropü ri müyhumüzhe zü mütse,” isita. Süna Nagami krüne sö-uroko hi pösün PRMko bakos lü khamata tome mon, hiko hi pön ura la vorita to shili Nagami yo bate.
Mhako pe müho kübabi, FNRkoe thüma kühopöri zö kürüthi küvaseyi veküti küsesüte. Küzö mathivo küto na kühopöyi ne mhase, mharhü külü küve, u razu jüve na chotha küve khapö hako prüsü no choyo. Mu ne mhase mharhü küve süko pö FNR ce sünoyo, malimi ce mori Nagami ne hi thüma pon pö politics kümo thiva hinoyo.
Issued by:
Forum for Naga Reconciliation,
May 19, 2023
