Translated into Sümi by Ino Inato Shikhu
Forum for Naga Reconciliation
Nagami Pu-asü Sükumo (asaghi) Sachile Süghinikeu
lo
Xüküami lau Külhakütsü
Kilekithi
Forum for Naga Reconciliation (FNR), Pitt Rivers Museum (PRM) eno University of Edinburgh ngo University of Melbourne lo Nagami phukuthomi noqo no Nagami pu-asü sükumoqo Museum lo qhipüakeqo ighinikeu lo kiu gholau no hijulu moayesa keno tipau püghüküqha ani.
Covid-19 püsa ighi kelo PRM ye aqhi 5 khape qhive eno kughou Amuthaqhi 22, 2020 lono khaqhi keno panongu ye xukujumi pelo jupeni ke timi saghi pephepiye chekeqo ikhipe qhive. Panó no anepa hipau lukeu ye kaghí Britishmi no angüka lono ayeghiqha ghǜsǘpe achekeu ghuloki lono khuunó pu-asü saghi pesü wuve keno tipau nó qo-aho sasü pekithi no tsüchileve nikeu ghenguno ke. Nagami pu-asü saghiqo ghí anepa lu akeu hipau bocho lo iloghi ani eno tipau kiqi lono Nagami pu-asü saghiqo ghi pephepiye püakeu aa lono ikhiqhive no pekütsü pe abohu lo sǘve no qhipüani. Itehi PRM no Nagami pu-asü saghiqo jukütsü akeu 214 qhalo ani, tiye àsà ngo àghì eno àsà ngo àghì pe thime mǜlà püakeu kümütsü küqha kelo.
PRM no anepa luakeu hipau Dr. Dolly Kikon, Naga anthropologist eno Associate Professor, University of Melbourne no The Guardian kiyephi lono philu eno Museum Director lau Nagami pu-asü saghiqo ye kiu qhemi lo anikeno tipau küpasülu. Tithiu li no FNR sasü PRM lo Nagami pu-asü saghiqo vehu küpütsa. FNR no külakishikulu eno alu pekikili kǜmǜlà lo chhosü chekeu ithilu no PRM no FNR lau küsütsa puwu eno tipau kiqi lono FNR no asaghiqo sachile süghiveni keu lo akhu-aye akeqo küpasüju keu eno itaghi aküpughü hipau kikime lono alu pekikili eno aqo-aho dolo shipivikulupu akeu vehu küpütsa.
PRM sasü aboküghü küküpütsa shilukeu vechewo FNR no Nagami qo-aho dolo apu-asü saghiqo vehu ithilupeni ke aküküpütsa huthu eno tipau kiqi lono Nagami no xüakeu bocho lo lüthü kutomo sasü kighinikilelu.
PRM no FNR sasü mǜlà küqhani keu lo azüniakeu tsa pi: “FNR no shikipivi, pimiqhi, alu pekikili, eno Nagami xülhe lo aküküpüna jeli ipeghi keu lo pukho eno chukime ighi akeu ningu ye ithi ani, eno Nagami pu-asü saghiqo ighini keu tsala lo hijuluve penikeu eno agigihupu tsüchilelu penikeu kughou-kughoumu nilau qhüiniju puwu kelo Nagami qo-aho eno panongu wu sakiphemi jeli sasü küpütsani keu küpüghü lo FNR ye ningu kuphukulupu kije ani.” PRM ye panó küpüghü hipau vechewo ‘khaqhilei shino küpütsa-iniju kile eno xüküami lau agigihu tsüchile, alu pekili, shipivi eno wovekeu xülhe lo akivishi pekithi mǜlave keqo shikümüzü eno chukimeni keu” lo akhoto shi miji akeu tsa piqhi.
Küpasünikeu eno Boküthado (The Process and Time Frame)
Apu-asü saghiqo sachile süghinikeu lo ashe-ashe eno küpasü keu jeli shimoayesakeu kutomo ani; xüküami sasü küpasü keu, asaghi tipaqo ye kuchou no khuu nó laghami eno shi-ayemi keno küpasü no pükhaluve penikeu phukuju, Nagami qo-aho jeli kükümüsü luno tipau yekithinikeu, aqo-aho jeli lau no khokichile ithulu keu kiqi lono sachile süghini ke pükhanikeu (Official Claim), apu-asü saghiqo chheju eno küpasüni ke Naga shi-ayemi no PRM xujunikeu, eno apu-asü saghiqo sachile süghini ke Puloza ithulu keu.
Küpasü keu jeli hipaqo kümütsü shikupu akelo ampe 8-15 kutolo luve luvi. Aghǜzü hipau kupuju lo ningu ye peküqha eno xuküqha keu phukutho shinani, tiye, aqo-aho pelo chhosü lupekeu, aa jeli lo wuno phuide keu, xüküami lau kütüghü eno panongu kükümüsü peküqhalukeu, eno Inaghakhu yeza papenikeu. Tinguno alau no küpasükuju hipau ye alu pekikili eno shikipivi chike-mujo pukunikeu lo pükapütsanikeu, qhüküsü lono küqhokiphe laghi jeli yekibide shinikeu, aghakütsami chipiu agigihu tsüni ke mhesho küxü eno ayeza jeli peküqha keu shinani.
FNR no shikümülá kütsüu shiakeu (FNR as Facilitator)
PRM no Nagami pu-asü saghiqo Vesülho kiqhiki (Museum) lono ikhiqhive no kǜtsǜpe qhipüakeqo hijuluve penike kuküsü shiakeu pàsǜ lo FNR ye Nagami pelo kutokughoilu eno khochilelu penike amüta lo ngo no mǜlàtsü akemi ke. Akǜmǜlapù hipau ye khaqhilei shino küpütsa lupenikeu, phukuthokithenikeu, Nagami shiye jeli, aqo-aho jeli, akukuhou eno Nagaland State Yepeka sasü küpsaünikeu lo huthutsü eno ghüphetsünikeu ke.
Küpasünikeu hipau ye peküqhakeu, chhosükile eno aqo-aho no saphe moayesa keu ithilu keu vechewo FNR ye Nagami shiye jeli lau akiyé tsüvea. Akiyé tipau khochile tsükemi khami sasü FNR ye aküküpütsa shiluvea eno itehimu khochilemo no akeqo lau no chilunike ngokhe aphi. Apu-asü saghi tsa lo PRM ye akhoto no ashiaye sasü küpasü keu shiani kughengu kughou asaghi tipaqo pükhani keno panó laghami momu shiayemi pelo kupunukhoi chhosü pe moayesa keu akhoto ani. Küpasü keu hipau pekithi luve kelo FNR ye Nagaland Yepeka sasü kighinikile nani eno xüküami kükümüsü pe panó vilo küsaje nani.
FNR no vethalu akeu no küpasü eno kighinikile akeu hipau ye ajolha kutomo lono aqo-aho jeli sasü shimoayesa keu ani – anepa sükiqhe lakhikhi no. FNR no mütsümishei ithi akeu no küpasü akeu lo, Nagamiqo, khuu no ampeu keno, panongu no ighinikeu lo Nagami pu-asü saghiqo kiu shive moayesa keno tipau xakütha lunani.
Ithuluchile Tsüchile eno Kuqhokiphe Lòji (Recover Restore and Decolonise Team – RRaD)
Apu-asü saghi ghenguno küpasüni keu lo shikümülá ghi xukumuqo eno shikumtoni ke FNR ye aloji lakhi Recover Restore and Decolonise (RRaD) Team ipi aje ku no süküsü shivea eno panongu no apü-asü xülhe ithishe kemi sasü kütshü-kime no phuju, ashiaye jeli lau wuno küpasükile eno xüküami lau pikütsü küpüghü shikepu shinani. Tsalatsamu Nagami no asaghiqo süchile sasü ighinikeu xatha aye RRaD wu bemakho ye asaghiqo pükhanikeu ghenguno Nagami zuqhushi University of Oxford nó lau atsashe eno axülhe mutotoi pekithi tsükeu shitsü nani. FNR ye Naga anthropologist kini, tiye Dr Dolly Kikon ngo Dr Arkotong Longkumer, Senior Lecturer, University of Edinburgh, UK, khuu itehi PRM sasü kütshü-kime keu ghí ani keno pama pelo RRaD Team kuphutsü penike qhüinijuvea.
RRaD ye themile vechewo asütsa jeli kumuqo keu, amuqo küküpütsa, phukutho küküpütsa, jukuthu-inikuju; ashiaye jeli eno lhothemi sasü kighinikile keu; xüküami pelo ithilupeni ke PRM no aghungu kukulo mǜlàkeu kipiye, aqha lau shiküka küpüghü shikeu, comic book, video…vechewo alopütsükile keu küpüghü huthuvea. Aloji hipau ye kütami ghakhu shiayemi khunoqo no apu-asü saghi pechile luvea eno pechile luve niye pekithi ani keno panoqo sasü ghí küpütsavea eno küpasü anani.
Azüwu chekuwu lo RRaD Team ye xükili, pekho eno phukuthomi alau süküphani ke alashe khaqhi nani. FNR ye akhoto no asaghiqo khiu no shiayemi momu laghami keno tipaqo kighinikile eno phukutho akeu ghuloki lo RRaD Team gholo mǜlàküqha tsüpeni kehu Nagami qo-ahoqo lau pütüta shiaye lo phukuthomi aküzüpumi puwu tsülo ipi akükümüsü khuvea.
Nagami ghenguno aküpulala (A Naga Pathway)
FNR ye Nagami xülhe lo ghichhe-ghime jeli sholu süsü ighi keu eno xashe keu jeli kutomo akeu vechewo kushokütsü shikepu ani ipi ithi ani. Kütami wu ghüküsü qholo no xükeu Nagami ye ìshí kuto lo puju-peju aphi. Timi kütami no ghüsü-qhasü ighi keu kuhu-aghü tipaqo ithi ghi ningu ye wovekeu lo puju-pejuvekeu eno itehi sholu akeu lo alokütsü eno achipiu ghola lono kütami gholo anepa sükiqhe shilu aghimoayesa. Kichikipiye lakhi, alu pekikili eno shikipivi kǜmǜlakìshi lono FNR no ithilukeu no ningu ye itehi ningu muloküsü ngo mulokighishi shipivinikeu ghenguno wovekeu lo heqhi-buqhi eno pishipiyi ningu qhasü-ghüsü ighi keu makho xapu akeu atho qhivemo no shipivini ke anepa lumoayesa. Ningu ye itehi xüakeu xülhe pe akou qhive momu wovekeu ngo itehi kütüta shive mǜla nani.
Nagami ghenguno asaghi sachile süghi nikeu ye azüu ghüsü-qhasü ighi keu kükümüsü eno qho-aji lono khaqhipheve akeu ke. Tipau shiluve kethiu likihi no Nagami ye sachile süghinikeu eno heqhi-buqhi ighikeu lo akivishi khochile eno shechilelu no püla wunikeu laghila mǜlàlu nani. Nagami laghila hipau phuphe eno püla wunikeu lo Nagami jeli kümütsü no amulo khaqhilei eno amulotsüqhiyi shimoayesa nani. Asaghi sachile süsü ighivenikeu ye ningu pu-asü sasü panó aa lo ide ighivenikeu likhi kumo ikemu tipau vechewo aa lakhi kophe no ningu wu xulhe pi eno shepichhi lu, ningu no kiu gholau lono nilikhi ni ju acheni keno tipaqo kükümüsü kilive no alaghi eno akükümüsü kithe phu no lakhi no lakhi vethalu eno juqhe kilelukeu ke. Thonhei keu lo pini kelo sachile süsü ighi keu ye amikucho xakütha, achipiu pükhakulu, jumichi-lhomichi, agigihupu, mheshomheghi, eno achinepu ke. Hiye qhasüpe achekeu kükümüsü lono khaqhiphe momu ijoipieghi keu eno tsüghape acheu kuqhove no ghoshixüwuve keu mijekülla ke.
Nagami küpülalaghi ye mutotoi keu likhi kumo no ghibighilai aghimoayesa. Nagami no sholu akeu lo chochiyi khochile moayesa akeu gholono itaghi kütami sasü kimishilu, küpütsalu eno aghakhu jeli no asaghiqo pütüta ghakhu lo süchile sasü wovenike küpasü eno küpütsa akeu lo kütüqha tsülu aghimoayesa. Asaghi sachile süghini ke küpasü akeu lo kümüsükiphe ngo atsakole khami ye Nagami ghenguno akithe shiani. Tishi aghimu ningu no ithi akeu no azü no qo süsü kiu lo qoilo keno tipau wu ahi shive cheketoi ishi yeqhiqha hipau lo akighithi ye timi küghütha gholo no qowu ani. Tighenguno khiunó qo-aho mu momu akighithi lokaqo mu panó kotha pe panó küthashive mǜla momu kümüsükiphe ngo atsakole peitha keu lo kütami shoqave mǜla. Atsa hipaqo no inakukhu shi aghimu akiqi, puju-peju keu eno pimhekulu kiqi kiqiphe no kiu gholau no ameküapu eno niu xülhe ghili pitsülu nani keno pekithi kepu ani. Nagami laküpüla iqiphenikeu ghenguno FNR ngo RRaD ye Nagami lokütsü, xülhe eno meküa pe amüta lo qhi no yekipide shikeu gholo no kütami qo-aho jeli launo ghi shika kepu shinani.
Longleng lo xüküami alayemi lakhi no RRaD Team vilo pi, “Panongu saghi Vesülho kiqhiki lo tshüqhi püakelo kishino ningu pu-asü ye aloino keu lo alu nani kea? Panongu ghungu ye inaqhoi ngomüla nani.” Nagami pu-asü saghiqo PRM lo abohu lo ngo apeni keo panongu aa Nagami yeghi lo süchile sasü ighiveni keno tiye Nagami shou ani.
Amüta lo kungomi shino mülatsü akemi ke ghenguno FNR ye aküküpütsa shinikeu lashe khaqhi püani. Küqha no azüwu wuni keu lo akükümüsü kivi kütüqha tsüpeni ke lakuju shiani. Akükümüsü tsüpuwu keu kümütsü lüthü shimo momu Nagami ghenguno küpasü akeu küpüghü hipau chokide vestü keu shimo no vejoi FNR lau puwutsü peni ke qhüiniju ani.
Issued by:
Forum for Naga Reconciliation
May 19, 2023
