RECOVER RESTORE AND DECOLONISE

Share:

Translated into Zeme by Reverend Tinggeu Zeme and Mr. Peace Newme


FORUM FOR NAGA RECONCILIATION

Public Statement on Repatriation of Naga Ancestral Remains

Naga meze keyi teu rame baudi 
Nda Naga me paupai medui gu kechai-pumra ramme ze peram- pedei ge pungheliwangdaira


Introduction
Nduraibe

Naga me keyiteu rame baudi FNR nai PRM zai Edinburgh gu Leisikihulangbe (University) zai Melbourne gu Leisikihulangbe ge Nagame Kakethaimedui (Researchers) herua luze, nda Nagame paupai medui gu penuira ramme Ka’nkuabeki (Museum) ge bambe daigum betak ne rehei ramei ze kethai bam delei.

Covid 19 ziegene pekeu 5 sougai lu ze, 22 September, 2020, ge PRM let pet dai beluage, penui ne ziemena gu kechai-pumra ramme teilia beze sou gai di delei. Aize nkou ziene lau dizai ahne, pebaukang zai mina ramme ne, nda ting Sairamme/Kehame (Britishers) kine hegwangbe ting gene, paupai megu kechai-pumra ramme lutet ndi belam ge kethai nchuk gai be ziene lei. Aipou ge anui paupai ting gene lutet tibe, Nagame kechaira ramme kezau delei, zai aipou ra ramme ze mabung ge kaijun gai delei. Chuna tewze Naga megu kechai-pumra 214 zai kedadabe mina peitam zai minara ne tew be ka’mbaibeki ge la lei.

Dr. Dolly Kikon Naga megu Ziamena lamge chika’ndingpui Melbourne Leisikihulangbe ge keteipui ne PRM ge kesa kerang meze Nagame gu kechai-pumra anui paupai ting gene lutet tibe lamge neu delei. FNR nai PRM medui Nagamegu kechai-pumra lam ge kahekidelei. Chigumze PRM nai FNR tenang gai ze daigumze keyiteu luze kechingme gu kechai-pumra ramme, anui Naga medei pungwang daira koineze ket-ket ze hekijun luze ai be ramme pungwang ra teu lalei.

PRM nai FNR gu sambam luigumze anui Naga mezet du aipau lam ge hekihetiak ze anuirua ge tat keu lamui lei.

PRM medui FNR nai tateu nsam ra ninglei. Ngaulei FNR tateu ze bambe aipau lamge teuka’nmibe, lunbe, hekakyibe zai ketketkakge tesie yimak bambe Naga megu tesie saisuize kechingme, kesakerangme and pezat meze jugai medui hekijun luze kelua ze paupaigu kechai-pumra pung heliwang ra kiamlei. PRM mene du luneilei aipau lamge anui herualu keyiteuze, lun-gaize ketket kua nkinggai ze hekaksia ze bambe ze bamta ra neilei.

Process and Timeframe
Teurabe zai Tingmikriam

Paupai megu kechai-pumra ramme ze peram-pedei zai pebam-pezei ge pungheliwang daira pehi patingmik pesin perin pating gutkulei. Aipou kechai-pumra pungheliwang rabeze nteumena herua ra nanglei, Government teime, kechikengaume, jai haimena paupai gu kechai-pumra ze agulei ze sara nanglei. Naga melei negu lungning kemat luze suiikat gene paupai gu merua ramme pung heliwang ra sakei. PRM ge anui Naga telung pala ne piejun lu nphou mmijun lu teiwang dairahangge pheugairahangge.

Tingkum 8-15 gum be gut kulei aipau tedeu tet luai rabe, Aipau lamge tetkeura beze hai herua ra nanglei hezat ramme, techiningching pheu medui, nteune hegui nsamgaibe zai kedeireigu desie gene pheugaibe bamra. Aipau lamge lun-gaibe lunei teuka’mibe lunei tesieyibe lunei ra miram me kangge bamlaklei lungshang ralei zai pethau pakejei gene hegua hejeu teuze tatkeu ra nanglei.

FNR as Facilitator
FNR me teuluipeu. 

FNR ta ze Naga meze kecheu gaize pei PRM mene Naga meze kugaize ranglei paupai megu merua Nbaikige kaibam beze lululau. Aipau lamge heki hetiak ra Naga melei negu baudi, Herakianggu baudi and Nagaland sukari teime herua luze heki ra teleu gaira.

Pesin perin tetkeu rabe hai terira nanglei, pezat merua ge helung gut teunei been phui bekau, FNR medui ne aipau lamge Naga megu baudi dage samrau gai delei. FNR me penui run ne aipau lamge sam heki ze teu dau laklei.

FNR ne mitmit ze baudi kecham cham menai herua luze teura. FNR a ai paupai merua kegua ze chau gum mene pa nphou teu lunze kelua ze teiwang rahang sapkai delei. 

Recover Restore and Decolonise Team-RRaD
Pheulu Tei nsapkaira zai ripatramedui.

Paupai kechai-pumra lamge ‘ndio gai rah hangge aime baudi lingpat lei. Aipau lamge kemat mmilerahang Naga kechi kengau me penui laikai hai sua ge pougai ra neilei. Naga mene paupai kechai-pumra pungheliwang ra nei zai a RRaD baudi ne Oxford (University) Leisikihulangbege kedi meze sam pei changgai ra luneilei. Dr. Dolly Kikon zai Naga megu Ziamnalamgechipui,  Dr. Arkotong Longkumar Kaketeime chingpeu, Edinburgh Leisikihulangbe UK, nram gailu PRM nai RRaD ze herua lu aipau lamge ‘ngnga gaira ranggai delei.       

RRaD baudi penuilaikai ze baudi kecham-cham meze, hetukelie ze, sam hebize, keteigaize, togoruaze, keching hena meze kecheu ze PRM gu miebung teilia ze, leisi kuak poine peigaize. Baudi ze penui laikai ze paupai megu kechai-pumra pungheliwang rahang teu lalei.  

RRaD mene mina kekie meze ai paupai merua pheu nmirahang mina kekieze langar lei. FNR Naga mezat gu baudi zai kechi kengaume ai paupai lamge kethai mmira RRaD ju teleu gaira rangsi gai delei.

A Naga Pathway
Naga megu pikim/Naga megu ngeudua 

FNR mene Naga megu nda ge tetti be rasam ge chilei. Nda ge Naga mene miramme kangge hereu ze bambe luilung ze neka kechang soumak rei lei. Miram me zat kangge hereuze lung lu beze gene maning jun luze teura lalei. FNR ne anui telung yi nkeu chube chi lu ze, nda anui miramme kang ge hereu gai dibe chi ze bamra rang pet gai lei. Zai, aize anui chuna ting ge hereu ze bam sou ra hang ziene lei. Nda tetti be rasam na chuna ting ge pet che bambe ze teucham gai mak ra lei.

Naga mehang a ai paupai megu kechai-pumra heliwang daibe kacheu beze anui ju miramme ba kanggebe ripat kai be delei. Aigum be luigene paupai kechingme merua pungheliwangdai ra belam sachu gulei. Chigumze hai herua luze milung nchize teu rahang pegie lalei. Paupai merua pungheliwang be runne makze daigum begene aigum luilung patti laube pechang pena aigum be patdai makra hangge anui chidesi rahang lei. Paupai kechai-pumra pungheliwang dai beze anui paupai du pebam-pejei ge pung wang daibe runne mak lei. Kane, aize anui karunne anuigu tetti be rasam ze anui kaning bege sagai be, zai anui karrunne ne anui lam ge chi hechi gai dai be lei. Paupai megu kechai-pumra pungheliwang dai be pecheura ane mihangketne ngaulubuibe ka njeibe, pezat pelui chigaibe, hangket ne hangket ze hegua teubuibe, pezatketgu luilung, penuigu hera sie ka numbe tak ngauchu ra hang zie gene lei. Aipau tadua gene milungge miramme ju hingtadibe luilung ze pei pet gai lei. 

Naga me maning ze perenchi leudu keli bam ra nang lei. Naga melam ge ntip-rip ze chira lei, zai kedadabe lam ge lei ze heki ze chi nkeu ra nang lei. Kedeiperei mene pungheliwang daibe lam ge ndaigum kaning mei belei chira nang lei. Aipou kechai-pumra pebam-pejei ge pungwang daibe lam ze hezet aket karunne cham chei chi mak ra lei, kane miramme ne aipou lamge ndaigum kaning mei bege lei chi ra kanang lei. Ndage ge nkou pet ti mei be chilu ze, aipou pungheliwang daibe lam ge chi mmi ra nang lei.

FNR nai RRaD mene Naga megu luilung yi be, kechi kengau me miramme sua chisi lura Naga meze tei herua luze mata teu nsamra penui laikai ze teu lalei. 

Kechingme hangket Longleng nam ge acheuze RRaD meze sa lei, “paupai megu herui penui kechai-pumra hai pie rahang mbiege chit bam beze penuisuiyi ra lau”?Penuigu herui madau gedu hegei tenai bamlak Iei. Naga megu merua ramme PRM mene ‘nsungge mbai gai bamra mei, makna penuira peram me pung heliwanglu pebam pejei kaigai ramei chuna a anui Naga mé bage la delei.

FNR hekaktetpeu changze, aipau lamge hekihetiak ra kugailei. Chipau jie gene nangnui gu maning yibe, ka njeibege kecheu gaira, nangnui lung mak besam kie du pegie bam rabe FNR dage salia gaira haize kiamlei. 

Njie gaibe

Forum for Naga Reconciliation
Tariam Kepeikeu 19.2023

Share:

Recover, Restore and Decolonise

Imprint

The Recover, Restore and Decolonise (RRaD) contains information and resources relating to the history and effects of the removal and repatriation of Naga Ancestral Remains. RRaD is a website that is constantly being developed and added to. Whilst we aim to only present information on this website that is appropriate for a public space, accurate and up to date, we would like to acknowledge that there are many gaps in the information shared which comes from both the historic record and our own knowledge. Please get in touch at rrad.nagaland@gmail.com or any of our social media handles in our contact page, if you would like to share any thoughts or questions with us regarding repatriation, and/or if you have any comments, queries or suggestions on how we can make this website as useful and usable as possible.

While the Recover, Restore and Decolonise (RRaD) team (including all partner organisations) have used all reasonable endeavours to ensure the information on this site is as accurate as possible, it gives no warranty or guarantee that the material, information or publication made accessible is accurate, complete, current, or fit for any use whatsoever. No reliance should be made by a user of the material, information or publication accessed via this site.

The RRaD team (including all partner organisations) accepts no liability or responsibility for any loss or damage whatsoever suffered as a result of direct or indirect use or application of any material, publication or information made accessible via the website or any of our social media handles.

The RRaD Website provides links to companies/organisations and information external to the RRaD Website. In providing such links, the RRaD team and all partner organisations do not accept responsibility for, or endorse the content or condition of, any linked site. The RRaD team (including all partner organisations) reserves the right to vary the material, information or publication on this web site without notice.

©RRaD

Images used in the website have been used with permission from the creators.

Responsible Use

The purpose of this website is to create widespread awareness about the process of repatriation and the profound impact of colonization on Naga people. Please be warned that some of the information shared here may be distressing as they reference a problematic part of history when our ancestors were referred to as ‘savages’ and ‘inferior.’ There will also be stories of our ancestors who have passed away and their remains which were taken, researched on and displayed without consent by colonizers. We request that you take the information shared here with the gravity it deserves, and we believe that you will honour our guidelines of responsible use. 

  • Please treat the information with care and sensitivity.
  • Share and reflect on the stories to assist healing and reconciliation.
  • Support and engage in the process of repatriation of our ancestral remains.
  • Respect the knowledge shared by community members and their wishes on how it should be shared.